چند کتاب خواندنی در موضوع عزاداری

- مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید
یکی از مشکلاتی که باعث به وجود آمدن اختلاف نظر در میان متدیّنین و عزاداران حسینی در جامعه شده است، عدم دسترسی دقیق به دیدگاه های فقهی علما و مراجع عظام تقلید است. تقیّد دینی مردم ما - کسانی که مهمترین دغدغه شان اقامه شعائر دینی، خصوصاً عزاداری در جامعه است - به گونه ای است که به صرفِ دستیابی به نظر مرجع تقلید، خود را پایبند به عمل به دستور دین می سازند.
طرح مسائل جدیدی از مراجع عظام تقلید که امروزه در سطح مجالس عزاداری و هیئات مذهبی مطرح گردیده و آگاهی از تغییراتی که به واسطه ی تغییر شرایط و اقتضائات روز جامعه در احکام مراجع به وجود می آید، ضرورت آگاهی از جدیدترین فتاوی علما را دو چندان می کند.
مجموعه ی چهار جلدیِ مسائل جدید که به کوشش حجت الاسلام و المسلمین سید محسن محمودی جمع آوری شده است، پاسخگوی بسیاری از مسائل مورد ابتلای عزاداران حسینی و برگزارکنندگان مجالس اهل بیت (ع) از زبان 10 مرجع بزرگ تقلید، آیات عظام: امام خمینی، اراکی، گلپایگانی، خامنه ای، سیستانی، فاضل لنکرانی، تبریزی، بهجت، مکارم شیرازی، و صافی گلپایگانی است.
پاسخ مسائلی از این دست را در در این کتاب که توسط انتشارات علمی - فرهنگی صاحب الزمان (ع) منتشر شده است، می یابید:
- لزوم بزرگداشت عید غدیر و عزاداری محرم و صفر، پوشیدن لباس سیاه، حکم روضه های دروغ، شیوه ی عزاداری برای اهل بیت (ع) لزوم جلوگیری از وهن مذهب، استفاده از آلات موسیقی در عزاداری، استفاده از زنجیرهای تیغ دار، برهنه شدن در عزاداری ها، عکس های منسوب به ائمه (ع) تشییع نمادین حضرت زهرا (س) و ...
امید که ارائه منابع معتبری از این دست، راه را بر کسانی که با تمسک به فتاوی تحریف شده یا ارائه استفتائات پیشین علما، به ایجاد تردید در قشر متدیّن و مذهبی جامعه می پردازند، ببندد و در کوتاه زمان، شاهد اتّحاد هرچه بیشترِ عزاداران حسینی، باشیم. 

2- هیئت؛ فضیلت و آیین مجالس ذکر اهل بیت (علیهم السلام)

در این کتاب، ابتدا مجالس عزا، ذکر و توسل به اهل بیت (ع) از زاویه ی فلسفه ی وجودی، تاریخچه و سیره اهل بیت (ع) در برگزاری محافل حسینی مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل، با بهره گیری از سیره ی ائمه هدی (ع) تلاش شده، الگوی مطلوب عزاداری از لسان مؤسسین مجالس ذکر؛ یعنی اهل بیت (ع) تبیین گردد.

در فصل دوم، جایگاه وعظ و منبر در مجالس حسینی از کلام امام راحل (قدس سره) و رهبرمعظم انقلاب (مدظله العالی) تشریح شده است. کارکردهای نهاد منبر و وظایف اهل منبر نسبت به مخاطبان و ساز و کار مناسب برای سازماندهی نهاد منبر و ... از دیگر مباحث این فصل است.

نقش و جایگاه مداحی و ستایشگری اهل بیت (ع)، ارکان آن (هنر، شعر، لفظ، مضمون، آهنگ، صدای خوش و ...) مسئولیتهای ذاکران اهل بیت (ع) و آفات و انحرافات مداحی، اجزای فصل پایانی این کتاب را تشکیل می دهند. در بخشی از این کتاب خطاب به جامعه ی مداحان می خوانیم:

شما اینجا نشسته اید، خیال می کنید که همین طور زندگی دارد می چرخد. نه آقا! یک جنگ است؛ یک جنگ حقیقی است. الان بین این جامعه، این نظام، متفکران این نظام، فعالان این نظام در رده های مختلف، از جمله خود شما که مداح مجموعه ی کشور هستید از یک طرف، با یک طرف دیگر؛ کسانی که می خواهند ریشه ی این ایمان را از این خاک مقدس و از این دلهای پاک در بیاورند ... دنبال اینند که فکر توحیدی را، فکر ولایت را، محبت اهل بیت را، محبت به قرآن را، تعصب و غیرت نسبت به مبانی دینی و اعتقاد به مبارزه ی با ظالم را، اعتقاد به قبح و زشتی ظلم پذیری را از دل این مردم با انواع حیله ها بیرون بکشند. انواع و اقسامش را دارند انجام می دهند و آن را بیان هم می کنند.

.... بنابراین یک جنگ است. در این جنگ طبقه ای که با ایمان مردم، با دل مردم، با معارف مردم، با نام مبارک ائمه (علیهم السلام) و اهل بیت سرو کار دارد، وظیفه ی سنگینی دارد. برادران عزیز! این وظیفه را درست بشناسند؛ درست از آن استفاده کنند. (185)

چاپ دوم این کتاب - که توسط دفتر فرهنگی فخر الائمه (ع) قم تهیه شده - را می توانید در محرم امسال از نمایندگی های «نشر معارف» تهیه نمایید.

3- از عاشورای حسین تا عاشورای شیعه

محمد اسفندیاری در این کتاب، با دیدی که شاید بتوان آن را «جامعه شناختی» اما با رویکردی «تاریخی» نامید، کوشیده است ابتدا به تفاوت دیدگاه های نسبت به عاشورا و «حماسه» یا «تراژدی» بودن آن بپردازد و در نهایت، ریشه اکثر انحرافات عزاداری را نیز در همین دیدگاه نادرستِ «تراژیک» به حادثه کربلا ارزیابی می کند:

عوام، هرچه را عجیب تر و غریب تر و گزافه تر و خرافه ترباشد، بیشتر دین می دانند... عوام، نخستین مشتری خرافاتند و بلکه نخستین سفارش دهنده ی تولید خرافات.

«توده های مردم خواهان دینی هستند که از حیث معجزه و اسرار و اساطیرغنی باشد.»

هیچگاه چگونگی احکام دینی به دست مردم نیفتاد و آنها معین نکردند که چگونه نماز بخوانیم و روزه بگیریم و حج بگزاریم؛ اما از آنجا که شکل معین و دقیقی برای عزاداری ترسیم نشد، میدان برای سلیقه های مردم باز شد و آنها صورت هایی به عزاداری دادند که گاه آمیخته به خرافه و بدعت است.

گذشته از این دیدگاه تحلیلی، نگارنده در این کتاب - که با نثر زیبایی نیز نگاشته شده است - مستندات تاریخی قابل توجهی برای ادعاهای خود ارائه داده است و انحرافات گوناگون عزاداری - چه محتوایی و چه شکلی - و از جمله قمه زنی را از لحاظ تاریخی، موشکافی نسبتاً دقیقی کرده است.

این کتاب در 96 صفحه در قطع رقعی و در قالبی کاملاً جذاب توسط انتشارات «صحیفه خرد» قم منتشر شده و در سال 1384 به چاپ دوم رسیده است.

4- عزاداریهای نامشروع (ترجمه رساله ی التنزیه لأعمال الشبیه)

در مقدمه کتاب، درباره مولف آمده است:

علامه بزرگوار، آیت الله سید حسن امین عاملی از علمای بزرگ شیعه در لبنان و صاحب کتاب گرانسنگ «اعیان الشیعه» بی شک یکی از مفاخر عالم تشیّع و از اصلاح گران مشهور و صادق و مخلص عصر ماست که در مسئله پاکسازی مراسم عزاداری حسینی از خرافات و بدعتها، از پیشگامان محسوب می گردد.

خود علامه امین در اعیان الشیعه می نویسد:

این عمل [قمه زنی و ...] شیعه اهل بیت را در انظار مردم، مورد تمسخر قرار داده و آنها را وحشی قلمداد می کند و شکی نیست که این اعمال ناشی از وساوس شیاطین بوده وموجب رضایت خدا و پیامبر واهل بیت اطهار نیست ... به همین دلیل هم رساله «التنزیه» را نوشتم که چاپ شد و به فارسی هم ترجمه گردید و به دنبال آن بود که گروهی از قشریون و کسانی که خود را به دین منسوب می دارند، قیام کردند و غوغا برپا ساختند و حتی در میان مردم عوام شایع نمودندکه فلانی عزاداری بر امام حسین را تحریم کرده است و بر این هم بسنده نکرده و مرا به خروج از دین (!) متهم ساختند... (186)

ایشان در قسمتی از رساله التنزیه می نویسد:

اگر این امور [قمه زنی و ...] به راستی ثواب داشت و در دنیا و آخرت مضر نبود، سزاوار بود که علما و فقها نیزهم به آن مبادرت کنند و خود پیش قدم باشند! زیرا که علما و فقها بیش از همه شایسته برای این گونه کارها - ی ثواب! - هستند و اکنون که همه این کارها را نمی کنند، خوب بود اقلاً یکی دو نفر از علما برای نمونه این کارها را انجام می دادند!

و در نهایت برخلاف برخی ادعاهای واهی و بدون سندکه در سالهای اخیر توسط برخی معمّمین بدون دقت ایراد شد، این عالم بزرگ شیعه می نویسد:

مرحوم آیت الله میرزای شیرازی در گذشته و تمام علمای نجف در همین امروز، فتاوی صریح در تحریم تمام این اعمال صادر کرده و اعلامیه های مفصل بیرون داده اند و در گذشته نیز هیچ یک از علما و فقها و مجتهدین دستور و فتوایی بر جواز این امور نداده اند، بلکه آنها را رسماً حرام کرده اند.

و من خود خط تمام علمای بزرگ نجف را که این اعمال را حرام کرده اند، دیده ام. این خطوط هم اکنون نیز در نزد ورثه ی مرحوم حاج باقر صحّاف که در حجره صاحب «مفتاح الکرامه» ساکن بود (و هم او بود که این موضوع را استفتاء کرده بود) باقی است.

این کتاب اثری ماندگار از روشنفکری جلال آل احمد و نماد درد دین در روشنفکران مذهبی دوران معاصر تلقی می گردد.

5- قمه زنی؛ سنت یا بدعت؟

این کتاب را می توان یکی از پرمخاطب ترین کتابها در این موضوع دانست که در مدت نسبتاً کوتاهی به چاپ ششم رسید. علاوه بر این، مطالب این کتاب به سرعت در وبلاگ آقای مهدی مسائلی - نویسنده کتاب - و سپس در وبلاگها و سایتهای زیادی منتشر شده و همین امر، به گسترش آن کمک شایانی نمود.

نویسنده سعی کرده است در این کتاب، به نقد و بررسی دلایل قمه زنان پرداخته و به شبهاتی که از سوی آنان مطرح شده نیز پاسخ دهد. بعلاوه، ایشان دلایل حرمت قمه زنی وهمچنین فتاوی بسیاری از علما و مراجع را در سطح نسبتاً جامعی جمع آوری کرده است. در قسمتی از این کتاب، تحت عنوان سابقه حرمت قمه زنی می خوانیم:

بر خلاف آنچه تصور می شود که حرمت قمه زنی در سالهای اخیر و بعد از فتوای رهبری مطرح گردیده است، باید گفت فقها و علمای بزرگی قبل از مقام معظم رهبری و حتی قبل از انقلاب وجود داشته اند که حکم بر حرمت قمه زنی نموده اند؛ که از این میان می توان از فقهای بزرگی همچون:

آیت الله العظمی سید محمد حسن شیرازی مشهور به میرزای شیرازی

آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (موسس حوزه علمیه قم)

زعیم بزرگ جهان تشیع، آیت الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی

دانشمند پر آوازه شیعی آیت الله العظمی سید محسن امین عاملی

فقیه نامدار، آیت الله العظمی سید محسن حکیم

علامه شیخ محمد جواد مغنیه

فقیه مجاهد آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم جزایری

آیت الله العظمی شیخ محمد حسین کاشف الغطاء

آیت الله محمد باقر بیرجندی

آیت الله سید محمد مهدی قزوینی

آیت الله هبه الدین حسینی شهرستانی

آیت الله شیخ جعفر بدیری

علامه شیخ محسن شراره

آیت الله شیخ محمد خالصی

عالم و زاهد معروف آیت الله شیخ علی قمی

آیت الله شیخ غلامحسین تبریزی

آیت الله شهید مطهری

و آیت الله شهید سید محمدباقر صدر را نام برد.

چاپ ششم این کتاب ارزشمند که شامل ویرایشی جدید از این کتاب است، در زمستان 86 توسط انتشارات «گلبن» اصفهان به بازار آمده است.

6- از شور تا شعور حسینی

محمدتقی اکبر نژاد در این کتاب - که بررسی نسبتاً جامعی درباره مباحث فقهی و حدود و ثغور شرعی عزاداری است - پس از پرداختن به بحث حقیقت عزاداری و لزوم عزاداری برای اهل بیت (ع)، ضرورت تنوع در شیوه های عزاداری را نیز بیان کرده است.

در بخش دوم این کتاب، مبارزات علیه عزاداری بررسی شده و یادآوری شده که مبارزه مکانیکی و فیزیکی با عزاداری، از قبل شکست خورده است و دشمنان دین سعی می کنند با انواع تحریفات محتوایی، شکلی و اعتقادی با عزاداری مبارزه کنند.

در ادامه، به مسئله خودزنی و به صورت خاصّ، قمه زنی پرداخته شده و مولف، گذشته از بحث ناسازگاری با مقتضیات زمان، اثبات کرده است که این اعمال هیچ ریشه ای در آیات و روایات ندارند؛ بلکه ادّله فراوانی دلالت برحرمت آنها دارد.

بعلاوه،در این کتاب به پاسخگویی به برخی شبهات نیز پرداخته شده است. از جمله، به برخی مکاشفات علما که دستاویز طرفداران قمه زنی شده است، پرداخته و می نویسد:

مکاشفه تنها برای شخصی که مکاشفه می کند - اگر منجر به یقین شود- حجت است. اگر یقین نیاورد و یا با روایات مخالف باشد، حجّیت ندارد. اما در هر حال برای دیگران فاقد حجیت است؛ زیرا خبری حجت است که شخص از امام نقل کند.

و در ادامه می نویسد:

بنابر فرض که این مکاشفات درست نقل شده باشند و خالی از شوائب بوده باشند، هیچ تعارضی با آنچه که گفتیم، ندارد؛ زیرا در زمانی که آنها این مسائل را دیده بودند، زمانی بودکه قمه زنی ممنوع نشده بود...

به عنوان مثال، تا زمانی که قبله تغییر نکرده بود، تمام آثار و برکات نماز، متعلق به نمازی بود که به سمت بیت المقدس خوانده می شد. اما بعد از تغییر قبله اگر کسی ده سال هم به طرف بیت المقدس نماز بخواند، هیچ فایده ای نخواهد داشت و نمی توان گفت که آقا! شهدای بدر که دارای فلان درجات بودند، به سوی بیت المقدس نماز خوانده اند و به آن درجات رسیده اند!

در بخش پایانی نیز به بیان فتاوای مراجع فعلی درباره قمه زنی پرداخته شده است.

این کتاب توسط انتشارات «پاسدار اسلام»، در 388 صفحه و در قطع وزیری، در زمستان سال 85 انتشار یافته است.

7- خون موعود

دو فصل ابتدای این کتاب، گزیده ای است از کتاب ارزشمند البکاء الحسین، نوشته ی حضرت آیت الله میرجهانی، فصل سوم نیزحاوی130 پرسش و پاسخ در مسائل روز و مورد ابتلای جوانان در مباحث مختلف فقهی، کلامی، عرفانی و تاریخی درباره ی شخصیت امام حسین (ع) وقایع کربلا و عزاداری ازحضرت آیت الله العظمی مظاهری می باشد. به عنوان مثال، در این مجموعه می خوانیم:

آیا اصل عزاداری و سوگواری برای ائمه هدی (ع) و امام حسین (ع) مورد تأیید شرع مقدس می باشد یا خیر؟

- عزاداری برای حضرت سیدالشهدا (ارواحنا فداه) ازافضل اعمال و قربات الهی است، بلکه واجب کفایی است و مورد تأیید نبی اکرم (ص) و حضرات ائمه هدی (ع) بوده است.

آیا جلسات عزاداری به شکل کنونی؛ زنجیر زدن، سینه زنی، دسته ی عزاداری و ...بدعت در دین رسول الله نیست؟

- خیر، بدعت نیست؛ عزاداری به شکل متعارف و به تعبیرمرحوم استاد بزرگوار و عظیم الشان، حضرت امام (قدس سره)، عزاداری به شیوه ی سنتی از افضل اعمال و قربات الهی و مورد تأکید اکید پیامبر عظیم الشان وحضرات ائمه هدی (ع) می باشد.

آیا اصل قمه زدن (یعنی تیغ بر سرزدن و جاری کردن خون) بنفسه مورد جوازشرع مقدس می باشد؟

- ظاهراً مصداق عزاداری نیست، ولی در وضع فعلی، انجام این عمل جایز نیست.

علاوه بر اینگونه سئوالات، مسائلی از قبیل اهداف و کیفیت قیام اباعبدالله (ع)، نحوه ی خواندن زیارت عاشورا، برکات تربت سید الشهدا و مسائل متفرقه مجالس عزاداری از جمله وظیفه ی بانیان و شرکت کنندگان در مجالس عزا، برهنه شدن و هروله در زمان سینه زنی، استفاده از آلات موسیقی در مجالس اهل بیت (ع)، روضه های بدون سند، مجالس مخصوص بانوان و ... نیز از زبان حضرت آیت الله العظمی مظاهری پاسخ داده شده است.

چاپ دوم این کتاب در قطع و شکل و قالبی بسیار جذاب، در 144 صفحه، توسط انتشارات «شهید حسین فهمیده» اصفهان در زمستان 84 منتشر شده است.

8- تراژدی کربلا، مطالعه جامعه شناختی گفتمان شیعه

این کتاب که نام اصلی آن تراجید یا کربلا، سوسیولوجیا الخطاب الشیعی است. توسط ابراهیم الحیدری - محقق وجامعه شناس عراقی - نوشته شده و توسط انتشارات «دارالکتاب اسلامی» منتشر شده است، حاوی سیر نسبتاً جامعی از مباحث تاریخی و جامعه شناختی درباره عزاداری، خصوصاً در کشور عراق است. در بخشی از این کتاب آمده است:

عادات و رسوم سنتی از نگاه روانشناسی اجتماعی برانگیزاننده نوعی شور و هیجان صوفیانه بوده که به طور ناخودآگاه موجب پالایش روان از فشار و سرکوبهای تراکم یافته و احساس گناه و خطاکاری می گردد. این فرآیند پالایشی، همواره در خلال یک رفتار جمعی و در فضای یک احساس ناخودآگاه مشترک تحقق می یابد...

این انتقام درونی، گاه از روی آگاهی صورت می پذیرد که نوعی احساس کاذب و غیرواقعی است. احساس ظلم و ذلت نیز گاه انسان را به انتقام از خویشتن به جای انتقام ازستمگران قدرتمند وا می دارد؛ این فرآیند معکوس، ناشی از حالت ضعف درونی و ناتوانی در مقابله با ظلم است ... در قسمت دیگری از این کتاب آمده است:

نهضت امام حسین از اهدافی انقلابی و مفاهیمی بلند و ابعادی انسانی برخوردار است. این نهضت بزرگ به وسیله برخی مردم از درون تهیه شده و تنها به برخی مراسم و مجالس اندوهبار محدود شده است. شکنجه بدن و اعمال خشونت علیه خویش به روشی کاملاً عقب مانده و زیانبار، از جمله این مراسمها است. در همین حال، ملت عراق در اثر شکافهای درونی و عجز و عقب ماندگی در بدترین وضعیت و شدیدترین مصیبت قرار دارند.

بنابراین اگر ما به دنبال حرکت در راه امام حسین و تأسی از اهداف بلند و انقلابی آن حضرت هستیم، باید همچون او به شخصیت انسانی احترام گذاشته و از کرامت انسان دفاع کنیم و در برابر هرگونه ذلت، خواری و عقب گرد به شدت مقابله و مبارزه کنیم.

یکی از نقاط قوت این کتاب، همانگونه قبلاً نیز اشاره شد، بررسی سیرتاریخی ورود بسیاری از انحرافات به عزاداری است که در کتاب حاضر (دست پنهان) نیز از آنها استفاده شده است.

9- عاشورا، عزاداری، تحریفات

این کتاب که جمع آوری ارزشمندی از کتابهای علمای معاصر و مقالات صاحبنظران در بحث عزاداری عاشوراست. فرصتی است برای آنان که می خواهند دیدگاه های کارشناسانه ی دینی در بحث مبانی و ریشه های تحریفات رد عزای حسینی را در کنار نظرات صاحبنظران جامعه شناسی روز را در کنار هم بیابند.

ارائه ی کتب و آثاری از شهید مطهری (تحریفات و عوامل آن)، محمدرضا حکیمی (عاشورا، مظلومیتی مظاعف)، میرزا حسین نوری مازندرانی (صدق در مقتل خوانی)، علامه سیدمحسن امین (عزاداریهای نامشروع با ترجمه جلال آل احمد)، شیخ عباس قمی (اصلاح سوگواری) و دیگر کارشناسان دینی در کنار مقالاتی ارزشمند از دکتر سید محمد ثقفی (نقش مصلح دینی در خرافه زدایی)، محمد صحتی سردرودی (دستاویز قمه زنی و خرافه زدایی از عاشورا)، غلامرضا گلی زواره (از مرثیه تا تعزیه)، ناصر باقری بیدهندی (بایدها و نبایدهای عزاداری) و ...

در مقاله ی سوء استفاده از عزاداری از این کتاب می خوانیم:

برخی در اثر عدم تمییز میان این عادات و رسوم نادرست با مراسم امام حسین (ع) به طور کلی از اندیشه اصلاح و پالایش این مراسم فارغ گشته و تلاشی برای ابداع عادات و رسومی سازگار با تحولات دنیای جدید بجای عادات و رسوم نادرست سابق ننمودند. اما دیگرانی که با آن عادات و رسوم نامعقول مخالف بودند «از جانب عامه مردم تحت فشار بوده و هرگونه موضع گیری خود را موجب از دست دادن جایگاه اجتماعی خویش می دیدند. زیرا غوغاسالاری عوام در اندک زمانی به شیوع تهمت هایی همچون بی ولایتی یا دشمنی با اهل بیت می انجامید ... به همین دلیل، فقها غالباً از زاویه عناوین کلی فقه به این گونه قضایا نگریسته و به آثار و پیامدهای منفی آن عادات و رسوم در جامعه که چهره مذهب و دین را مخدوش می ساخت توجه کمتری می نمودند... بر همین اساس، حکم به جواز آنها صادر می کردند.»

نویسنده در ادامه، با نقل بخشی از مقاله ی المجالس الحسینیه، احیاء امرالاسلام فی خط اهل بیت (ع) (187) می نویسد: بسیاری از فقهای بزرگ همچون شیخ مرتضی انصاری بر این نظر بوده و مجروح ساختن بدن را با قمه یا قلاب های آهنی یا کتک زدن شدید خود را حرام و ضرر به نفس می شمردند.

در بخش دوم این کتاب، پنج مصاحبه مفصّل با علما وکارشناسان دینی آمده که در قالب این مصاحبه ها زوایایِ پنهانی از موضوع انحرافات عزاداری و حدود شرعیِ آن مورد بحث قرار گرفته است؛ مصاحبه هایی با آیات عظام و حجج اسلام محمد هادی معرفت، یوسفی غروی، سید ضیاء مرتضوی، نظری منفرد و ... در این مجموعه ی ارزشمند که در 641 صفحه توسط انتشارات «صحیفه خرد» منتشر شده، ارائه گردیده است.

پی نوشتها:

185-بیانات رهبر معظم انقلاب در سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) 86/4/14.
186-اعیان الشیعه، چاپ بیروت، ج10، ص 363.
187-چاپ شده در مجله النور، ش75، ص لندن، 1997 میلادی.

منبع: کتاب « دست پنهان » ، تهیه و تدوین : مؤسسه فرهنگی فخر الأئمه علیهم السلام